Zaparcia, powikłania zaparć i ich leczenie
Zaparcie występuje, kiedy wypróżnienia stają się rzadsze, a stolce stają się trudne do wydalenia. Najczęstszymi przyczynami zaparć są zła dieta (uboga w błonnik), zbyt mała podaż wody lub niewielka aktywność fizyczna. Powikłania przewlekłych zaparć obejmują: hemoroidy, szczeliny odbytu, zaleganie kału i wypadanie odbytnicy.
Zaparcia to utrudnione albo zbyt rzadkie oddawanie stolca. Jest to rodzaj zaburzeń rytmu wypróżniania. Często towarzyszy im uczucie niepełnego wypróżnienia. Jest to problem, który istotnie wpływa na jakość życia. Czas oraz rytm wypróżnień są inne u każdej osoby. Jednak zaparcia uznaje się mniej niż trzy pełne wypróżnienia na tydzień.
Przyczyn zaparć jest wiele i mają różne podłoże. Najczęstszą przyczyną zaparć jest nieprawidłowa dieta, nadmierne narażenie na stres oraz brak aktywności fizycznej i siedzący tryb życia. Występują one szczególnie u osób starszych, chorych oraz tych, którzy przyjmują na stałe wiele leków. Osoby, które na co dzień stosują dietę składającą się głównie z produktów wysoko przetworzonych oraz ubogich w błonnik wytwarzają mniejszą objętość stolca. Dodatkowo mała podaż płynów negatywnie wpływa na konsystencję stolca, który staje się twardy, a przez to trudny do usunięcia.
Rodzaje zaparć
Wyróżnia się następujące rodzaje zaparć:
- zaparcia przypadkowe – powstają z powodu różnych sytuacji życiowych, np. choroby z towarzyszącą jej gorączką czy zmiany stylu odżywiania się,
- zaparcia krótkotrwałe – występują zwykle na przemian z okresami prawidłowego oddawania stolca,
- zaparcia przewlekłe (nawykowe).
W zależności od podłoża problemu zaparcia dzieli się na różne rodzaje. Tzw. zaparcia idiopatyczne są odrębną jednostką chorobową. Rozpoznaje się je u >90% chorych. W ich przebiegu nie stwierdza się innej choroby organicznej [1]. Najczęściej są spowodowane nieodpowiednią dietą, zbyt małą ilością przyjmowanych płynów oraz małą ilością ruchu i siedzącym trybem pracy. Wśród zaparć idiopatycznych wyróżnia się:
- zaparcia czynnościowe,
- zaparcia ze zwolnionym pasażem jelitowym (zaparcia spastyczne lub atoniczne),
- zaparcia z dyssynergią mięśni dna miednicy.
Zaparcia w ciąży
Zaparcia są częstym problemem dotykającym kobiet w ciąży. Już w pierwszych tygodniach ciąży zwiększone stężenie progesteronu powoduje spowolnienie ruchów perystaltycznych jelit, a tym samym pasażu jelitowego. W zaawansowanej ciąży jelito grube jest uciskane i ulega przemieszczeniu przez powiększającą się macicę. Zaparcia zwykle ustępują po zakończeniu ciąży, kiedy stężenie hormonów wraca do normy.
Zwiększone ciśnienie w jamie brzusznej a także długotrwałe parcie mogą przyczyniać się do powstawania guzków krwawniczych i szczeliny odbytu.
Skutki zaparć
Przewlekłe zaparcia mogą powodować [2]:
zaburzenia wchłaniania
Osoby, które cierpią na zaparcia, często bez konsultacji z lekarzem czy farmaceutą przyjmują rozmaite środki przeczyszczające. Przy braku efektów niejednokrotnie systematycznie zwiększają dawkę. Skutkuje to uszkodzeniem nerwów błony śluzowej jelita grubego, a w konsekwencji osłabia wrażliwości jelita. Ponadto nadużywanie środków przeczyszczających zaburza wchłanianie minerałów, rozpuszczalnych w tłuszczach witamin A, E, D i K oraz białka. Niedobór tych składników może powodować obniżenie odporności, pogorszenie stanu kości oraz zaburzać krzepliwości krwi.
stany zapalne
Zaleganie zbitych resztek pokarmowych w odbytnicy prowadzić do uszkodzenia śluzówki i powstawania stanów zapalnych w końcowym odcinku jelita grubego. Wypróżnieniu towarzyszy ból, czasem obecna jest również śluzowo-krwista wydzielina, tzw. biegunka rzekoma.
hemoroidy
Guzki krwawnicze (hemoroidami) wraz z mięśniami odpowiadają za regulację procesów wypróżniania i wydalania gazów. Na skutek impulsu nerwowego odczuwanego jako parcie opróżniają się z krwi i umożliwiają oddanie stolca. Towarzyszące zaparciu napinanie mięśni brzucha prowadzi do stanu przeciążenia układu żylnego w miednicy mniejszej i okolicy odbytu. W konsekwencji do powiększenia hemoroidów i nie opróżniania się ich z nadmiaru krwi. Dochodzi do rozwoju stanu zapalnego, określanego jako choroba hemoroidalna. Często chorobie towarzyszą biegunki spowodowane przez środki przeczyszczające, które podrażniają śluzówkę okolicy odbytu.
szczelina odbytu
Na skutek nadmiernego skurczu mięśnia zwieracza może dochodzić do pękania błony śluzowej odbytu. W czasie wypróżnienia mięsień ulega skurczom, rozsuwając brzegi szczeliny i tym samym utrudnia gojenie się rany. Częstym objawem jest silny ból po wizycie w toalecie, a w kale może być obecna krew.
uchyłki jelita
To drobne uwypuklenia błony śluzowej jelita grubego, które tworzą zagłębienia. Kiedy zalega w nich treść pokarmowa, procesy gnilne zachodzące w jelitach prowadzą do powstawania i rozwoju stanów zapalnych. Charakterystycznym objawem są bóle brzucha oraz wzdęcia. Niekiedy może dochodzić do pękania ściany uchyłka. Jest to spowodowane nadmiernym rozciąganiem przez zalegającą treść jelitową lub gazy.
kamienie kałowe
W ciężkich przypadkach zaparcia może dochodzić do takiego odwodnienia mas kałowych, że stają się one zbite jak kamienie. Wówczas drażnią błonę śluzową jelit, powodują odleżyny i owrzodzenie jelita. Niekiedy kamienie kałowe mogą powodować zatkanie światła jelita i jego niedrożność.
Leki na zaparcia
Na rynku farmaceutycznym dostępnych jest wiele preparatów, głównie ziołowych, które mogą być stosowane do łagodzenia zaparć. Wpływają one na częstość wypróżnień poprzez zwiększanie objętości stolca i jego zmiękczanie a także stymulację splotów nerwowych w ścianie jelita [3]. Wyróżniamy następujące preparaty:
- osmotyczne: laktuloza, makrogole, preparaty glicerolu, wlewki doodbytnicze z fosforanów,
- zwiększające objętość mas kałowych (pęczniejące): babka płesznik
- pobudzające: zawierające antrachinony (kora kruszyny, korzeń rzewienia, liście senesu) oraz bisakodyl
- powlekające oraz zmiękczające: parafina płynna
- zmiękczające masy kałowe: dokuzan sodowy i magnezowy,
- preparaty aloesu.
Najczęściej terapię leczenia zaparcia zaczyna się od stosowania preparatów pobudzających oraz osmotycznych. Dawkę leku dobiera się indywidualnie do potrzeb pacjenta. Środki osmotyczne (laktuloza, makrogole, glicerol) przyjmowane z dużą ilością wody zmniejszają zagęszczenie stolca [4]. Powodują zwiększoną absorpcję wody do jelita, przez co ułatwiają pasaż stolca. Laktuloza jest dwucykrem, który w okrężnicy pod wpływem bakterii jelitowych rozkładany jest do kwasu mlekowego i cząsteczek aktywnych osmotycznie.
Preparaty zwiększające objętość stolca najczęściej w swoim składzie zawierają włókna pokarmowe, np. rozpuszczalny błonnik z nasion babki, metylocelulozę i polikarbofil wapnia. Efekty działania występują po 2-3 dniach od zastosowania.
Środki, które stymulują czynność jelita działają, poprzez aktywację splotów nerwowych w mięśniówce gładkiej jelita, a także zwiększają wchłanianie wody i elektrolitów. Efekty działania obserwuje się już po 6-12 godzinach od przyjęcia. Zawierają one w swoim składzie bisakodyl oraz antrachinony [4]. Nie są one zalecane w leczeniu przewlekłych zaparć, ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa ich długotrwałego stosowania.
Preparaty zmiękczające stolec (dokuzan sodu i dokuzan wapnia) działają podobnie do detergentów. Jednak są one mniej skuteczne u pacjentów cierpiących na przewlekłe zaparcia, w porównaniu do preparatów zwiększających objętość stolca [4]. Parafina również wykazuje działanie zmiękczające stolec oraz wytwarza na jego powierzchni powłokę. Jednak jej przewlekłe stosowanie hamuje wchłanianie wielu leków oraz witamin rozpuszczalnych w tłuszczach.
Środki łagodzące powikłania po zaparciach
W aptekach dostępne są preparaty, które są zalecane do stosowania w dolegliwościach spowodowanych powikłaniami po zaparciach np. przy hemoroidach oraz szczelinach odbytowych. Mogą być stosowane w długotrwałej kuracji powikłań zaparć, ze skłonnością do nawrotów. Działają łagodząco, zapobiegają uczuciu dyskomfortu w okolicach odbytu. Utrzymują jego elastyczność i napięcie.
Dostępne są w postaci żelu do stosowania zewnętrznego. Głównym składnikiem jest kwas hialuronowy, który naturalnie występuje w dużych ilościach w przestrzeniach międzykomórkowych. Dzięki temu zapewnia idealne środowisko do wspomagania odbudowy uszkodzonych tkanek. Ponadto obecność w preparacie olejku z drzewa herbacianego o właściwościach antyoksydacyjnych wydłuża działanie kwasu hialorunowego (poprzez zmniejszanie jego niszczenia). Formuła żelu wykazuje również dobre właściwości nawilżające, które zapewniają uczucie komfortu. Ponadto działa jak bariera ochronna (tworząc powłokę) oraz przywraca odpowiednie nawilżenie i elastyczność błonie śluzowej odbytu. Działa również ochronnie (kontakt z czynnikami drażniącymi) oraz zmniejsza podrażniania i przekrwienia śluzówki. Ponadto zmniejsza uczucie tarcia w czasie wypróżniania oraz łagodzi ból i uczucie pieczenia i swędzenia.
Podsumowanie
Zaparcia są definiowane jako zbyt mała częstość wypróżnień (mniej niż 3 w tygodniu). Najczęstszą przyczyną zaburzeń rytmu wypróżnień są niewłaściwa dieta (zbyt mało błonnika), niewielka podaż płynów, zbyt mało ruchu jak również sytuacje stresowe. Zaparcia częściej też występują u osób z siedzącym trybem życia, u kobiet w ciąży, chorych stosujących przewlekle niektóre leki.
W aptekach dostępne są preparaty, które mogą być stosowane do łagodzenia zaparć. Wpływają one na częstość wypróżnień poprzez zwiększanie objętości stolca i jego zmiękczanie. Obecność błonnika w spożywanych pokarmach ułatwia perystaltykę jelit, a odpowiednie nawodnienie wspomaga zmiękczanie mas kałowych.
Powikłaniem zaparć mogą być m.in. hemoroidy i szczeliny odbytu.
dr n. farm. Anna Nowicka-Zuchowska, Katedra i Zakład Technologii Leków, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu
Piśmiennictwo
- JABŁOŃSKA, Beata, et al. Zaparcia–etiopatogeneza, diagnostyka i leczenie Constipation–etiopathogenesis, diagnosis and treatment.
- DANILUK, Jarosław. Przewlekłe zaparcia—niedoceniany problem kliniczny. Gastroenterologia Kliniczna. Postępy i Standardy, 2018, 10.1: 1-13.
- JACEK, Hermann; TOMASZ, Kościński; MICHAŁ, Drews. Praktyczne zasady postępowania w zaparciach u dorosłych. Ginekol Pol, 2012, 83: 849-853.
- DRAB, Elżbieta; WINIARCZYK, Rafał. ZAPARCIA-STRATEGIA PODEJŚCIA TERAPEUTYCZNEGO. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2008, 14.2.